Back

فتح کوتاه حسودانه، شکستی‌ست بلند

 

پیش از این خوانده‌بودی و باور نداشتی

حقیقت، یک رود بلند است

 

 

 

با شعر مفتون امینی، به بهانه‌ی انتشار تازه‌ترین دفتر او "شب 1002"

 

شیوا فرهمند راد

 

مرا با شعر و شاعری و شعرخوانی، جز آن‌چه در کتاب‌های دبستانی و دبیرستانی می‌خواندیم، کاری نبود، تا آن‌که در سال‌های دانشجوئی "سازمین سؤزو" اثر ب.ق. سهند و "کولاک" اثر مفتون امینی را کشف کردم. "کولاک" دومین مجموعه‌ی شعر مفتون بود که در سال 1344 منتشر شده‌بود. این دو در خوابگاه دانشجویی کتاب‌های بالینی ما بودند. مفتون به‌جای پیشگفتار "کولاک"، فضای زمانه را چنین سروده‌بود:

 

گویند که وقت هوشیاریست                             این مستی شاعرانه تا چند

در عصر تلاش آسمان‌کوب                                عشق و غزل و ترانه تا چند

                      [...]

 

و در پایان پاسخ داده‌بود:

 

[...]

تا بزم بلند آسمان‌ها                                      از شمع ستاره‌ها تهی نیست

تا جنگل و کوه و دشت و دریا                            از نغمه آشنا تهی نیست

تا روح بزرگ آدمیزاد                                         از عاطفه و صفا تهی نیست

عشق و غزل و ترانه باقی‌ست!

 

دیرتر، 30 سال پیش، با شعرخوانی شاملو شیفته‌ی نیما یوشیج و خود شاملو شدم و بعد مردمی بودن شعر سیاوش کسرائی، ناظم حکمت و پابلو نرودا تأثیری ژرف بر من نهاد. همیشه و همه جا خواننده‌ی معمولی شعر بودم و هستم، و نه بیش‌تر.

 

18 اسفند 1383 و پس از سال‌های دراز دوری، رو در روی مفتون امینی نشسته بودم. او تازه‌ترین شماره‌ی مجله‌ی "شوکران" را آورد، تازه‌ترین شعرش "از خاطرات کوه" را که در آن چاپ شده‌بود نشانم داد و گفت: "اگر گفتی از چه صحنه‌ای الهام گرفته‌ام؟"

 

خواندم، و به میانه‌های شعر رسیده‌بودم که بی‌اختیار، نمی‌دام چرا، اشک در چشمانم نشست. خواندن را ادامه دادم و باقی، نبرد با دریای اشک بود تا مبادا قطره‌ای از آن فروچکد. با رسیدن به سطر "این بازنکرده را با هم خالی کنیم" نوشخندی زدم. مفتون تغییر حالت‌های مرا به‌دقت می‌پایید و با نوشخند من، او هم خندید. منبع الهامش را نیافتم. او کشمکش موج‌های اشک را در چشمانم دیده‌بود و از منبع الهام خود چیزی نپرسید. به‌جای آن درباره‌ی "خالی کردن بازنکرده" گپ زدیم. می‌گفت: "در زمان حافظ برای توصیف هر چیز دیگری کلمات می و ساغر و ساقی و مستی و از این دست را به‌کار می‌بردند و امروز ما برای توصیف همین‌ها باید از کلمات دیگری سود ببریم!"

 

"از خاطرات کوه" یکی از زیباترین شعرهایی‌ست که در 25 سال گذشته خوانده‌ام:

 

                      جمعه‌ی نخست

                      که نمی‌دانم با دوست آمده‌بودیم یا رفیق

تنها

و کمی خسته

در نیمه‌راه بازگشت به شهر

کاهلانه

نشستم

روی سنگ زمستان

زیر آفتاب بهار

لب رود تابستان

و خیره شدم

به درخت پاییز، در آن‌سوی رود

که لحظه‌به‌لحظه، زرد و سرخ می‌شد

...

در آن حال

دو نفر

که پشت سر من از راه می‌گذشتند

ندانستم یکی چه پرسید

که دیگری گفت

«شاید»

 

و جمعه‌ی آخر

که یادم نیست، با رفیق آمده‌بودم یا دوست

میان راه بازگشت

نیم‌خسته

و کمی تنها

بی‌هوا

نشستم

روی سنگ تابستان

لب رود پاییز

و زیر آفتاب زمستان

تا خیره شوم

در آن‌سوی رود

به درخت تازه‌برگ بهار

که لحظه‌به‌لحظه، سبزتر می‌شد

...

در این حال

دو نفر

که پشت سر من از راه می‌گذشتند

یکی، خنده زد و خروش

که ای ناکجا نشسته، سلام!

و دیگری گفت:

خسته نباشی، شاعر!

 

و من صدا زدم

که این بازنکرده را با هم خالی کنیم

 

یکی آمد و نشست

و آن‌یک

مگر چه شنیده یا دانسته‌بود که گفت:

رود را از تو نمی‌گیرم

و فصل را از خویش.

 

اکنون سه سال گذشته از آن هنگام، تازه‌ترین دفتر شعر او "شب 1002" را پیش رو دارم: دفتری از سروده‌های او در این سال‌ها و سال‌های دورتر، پر و پیمان در 186 صفحه. صفحه‌ی 42 را همین "از خاطرات کوه" زینت داده‌است. بر خلاف عادت، پیش‌گفتاری در 25 صفحه از افکار و اندیشه‌هایش درباره‌ی شعر و شاعری بر این مجموعه نگاشته‌است، و از تخصص من بیرون که چیزی پیرامون آن بگویم.

 

                                            چه اشاره‌ی گویایی‌ست، رنگین‌کمان

                                            و چه بهانه‌ی زیبایی

                                            تا خیال و فکر

                                            زمانی

                                            تماشای باهمی داشته‌باشند

 

                                            (در مهتابی پشت به کتابخانه)

 

با همه‌ی شعرندانی‌ام اما، به‌جان احساس می‌کنم که این "اجتماعی"‌ترین دفتر شعر مفتون است. او از "حادثه – سر راه روزنامه و نان" برای "جوانانِ شبکوشِ مطبوعات" می‌گوید:

 

                                            [...]

                                            سر بُن‌بستِ کوچکِ آن‌جا که رسیدم

                                            جماعتی بود

                                            و سیه‌پاره‌هایی و غوغایی

                                            ... حدس بدِ من هم درست بود

                                            برگشتم به خانه که دوباره بیایم

                                            و دوباره که آمدم، کاروان غم رفته‌بود

 

                                            □

 

                                            پس‌فردای آن روز

                                            در یومیّه‌های «همبستگی» و «اعتماد»

خبرها و مطالبی را به‌یاد او خواندم

                                            که بی‌اختیار

                                            از دل تلخ، زمزمه‌ام برخاست

                                            «حادثه

                                            سر راهِ روزنامه و نان!...

 

                                            (این راه و آن راه)

 

و به‌یاد نمی‌آورم که در دفترهای پرشمار شعرهای منتشرشده‌اش، هرچند که سیاسی سروده‌باشد، این‌چنین عریان گفته‌باشد:

 

                                            بوته‌ای با گل‌های سفید کوچک

                                            و روی آن پروانه‌ای سفید

                                            مرا یاد چیزی نینداخت، یا به کاری وانداشت.

 

                                            فانوسی روشن بر سردریِ عصر

                                            و روی شیشه‌ی آن

                                            تابشی از نور شفق

                                            مرا یاد چیزی نینداخت، یا به کاری وانداشت.

 

                                            پرچم افتاده‌ای، به رنگ گل انار

                                            و بر گوشه‌ای از آن خون شتک‌زده‌ی پرچمدار

                                            مرا واداشت

                                            که مرامنامه‌ی یک حزب را از نو بخوانم…

 

                                            (گویه‌ی چهار / 83)

 

برای خبرنگار ایسنا می‌سراید:

 

او، سر صبح، به کوچه که می‌آید

                                            با قدم‌های‌اش

                                            راه رابطه را می‌گشاید

                                            و به جای کار که می‌رسد

                                            با خبرهای‌اش

                                            پیام عاطفه را می‌پراکند

                                            و سپس مثل همه روز‌‌ ِ خود، سراغ می‌گیرد

                                            که در کجای شهر

                                            برای گذشته‌ای چراغ می‌گذارند

                                            یا برای آینده‌ای گل می‌آورند

                                            تا بشتابد بدانجا

                                            و شاهد شکوه تازه‌تری باشد

 

                                            (او، در شهرکِ ما)

 

این‌جا بیش‌تر از همیشه شعرهای ترکی آذربایجانی دارد، و در آن میان حتی "درویش بابا" (شهریار) را ملامت و نصیحت می‌کند:

 

                                            [...]

                                            لوح ِ ازل و طالع، نه دئمک دی؟

                                           

                                            همّت او دگیل هی دویونه پوفله‌یه‌سن ویرد

                                            همّت ایتی دیرناق‌ایله بیر گوج‌لی بیله‌ک دی

                                           

                                            [...]

                                            درویش‌بابا، شهرین آراسین کندایله وورما

                                            قارداش گینه قارداشینا هر حالدا کؤمک‌دی

                                           

                                            [...]

                                            آز سؤیله جاوانلیق نئجه گلمیش، نئجه گئتمیش

                                            غفلت‌زده بیر میلّته لای‌‌لای نه گره‌ک‌دی؟

 

                                            درویش بابا! گَل خلقی چیخاد یاس قره‌سینده‌ن

                                            وئر مژده کی بو کنده‌ده بایرام گله‌جک‌دی...

 

                                            (درویش‌بابایا سؤزوم)

 

او در کار فولکلور دخالت می‌کند و بایاتی می‌سراید. من هیچ بایاتی دیگری ندیده‌ام که سراینده‌اش شناخته باشد، و هرگز بایاتی‌های دیگری را این‌قدر دوست نداشته‌ام:

 

                                            ارباب ائندی ماشین‌نان

                                            کئچدی گول آراسین‌نان

                                            ایلمک سالان سئوگیلیم

                                            ئولدو دؤش یاراسین‌نان

 

                                            پاییز گئدیر، قیش گلیر

                                            ایش اوستونه، ایش گلیر

                                            حاکیم اوغورلوق ائلیر

                                            خلقه موفتّیش گلیر!...

 

                                            اوستا قدیم، ایش تازا

                                            قیش نئجه بنزه‌ر یازا؟

                                            ایشچی‌لرین قانونون

                                            گره‌ک ایشچی‌لر یازا

 

                                            ایشچی دوروب دالاندا

                                            سؤزو قالیب دیلینده

                                            کارخانادا آجان وار

                                            برقی باطون بئلینده

 

                                            [...]

                                            ایوان آلتی سک‌گی دی

                                            آلتی پیلله سک‌گی دی

                                            خلقه یالان یاراشماز

                                            یالان دؤیلت حقّی دی

 

                                            [...]

                                            گؤی اوسته طرلان اوغلوم

                                            یئر اوسته اصلان اوغلوم

                                            میللته قوربان یازیل

                                            قوی ده‌ییم: اوغلان اوغلوم!

 

                                            (خلقیمیز دیلین‌ده‌ن یئنی بایاتی‌لار)

 

و خوشا خیال شهرزاد که الهام‌بخش دو مجموعه از زیباترین شعرهای سال‌های واپسین بوده‌است: "هزار و یک آینه" از عمران صلاحی (نشر سالی، تهران 1380) و اکنون "شب ِ 1002" از مفتون امینی.

 

 

                                            شیهه‌ی اسب‌ها و چکاچاک شمشیرها

                                            نعره‌ی دیوها و قهقهه‌ی غول‌ها

                                            خروش طوفان‌ها، غرش شیرها

                                            ناله‌ی بیگاری‌کشان و فریاد شکنجه‌شدگان

                                            غوغای شورشگران و هیهایِ نگهبانان

                                            این‌ها و صدها صدای دگر

                                            در گریه‌های خوش‌ ِ یک نوزاد پسر، گم شده‌اند.

                                            …

                                            با این‌همه دل شهرزاد شور می‌زند

                                            و خیال او صد راه می‌رود و باز می‌گردد

                                            تا زبان زمزمه‌اش بگوید:

                                            آوَه!

                                            چه‌قَدَرجانم عزیزتر شده‌است

                                            من، مگر آن خاتونک قصّه‌باف نبودم

                                            که هر شب، تا خفتن یک سلطانِ عروس‌کُش

                                            هزار برگِ درخت وجودش تک‌تک و نهانک می‌لرزید

                                            …

                                            شاید که او از آخر قصّه‌ای خوشش نمی‌آمد

                                            شاید که بازگفتن قصّه‌ای را می‌خواست، و عین آن را.-

                                            شاید که در زهدان آن قصّه‌ها دختری بود، و نه پسری

                                            و چه شایدهای دیگر که می‌دانست و نگفت

                                            …

                                            اما شهرزاد، هرگز این‌یکی از «شایدها» را نمی‌دانست

                                            که شاید، سده‌ها و سده‌ها بعد

                                            ناشران قصّه‌ها و سازندگان فیلم‌هایش

                                            هزار و یک بار

                                            از او خوش‌بخت‌تر باشند.

 

                                            (شبِ 1002)

 

شعرهای زیبای مفتون امینی، این شاعر بزرگ و همیشه‌جوان چون شمشاد سرزمین‌مان را بخوانیم و پاس‌اش بداریم.

  

مفتون امینی: شبِ 1002، مؤسسه‌ی انتشارات نگاه، تهران 1386

  Back